Prakseologia działań ratownictwa chemicznego
Aby dokonać adekwatnego opisu działań ratowniczych konieczne jest na wstępie przeprowadzenie ich analizy pojęciowej w celu wyodrębnienia podstawowych aspektów związanych ze sprawcą, celem, wynikiem działań ratowniczych, środkami metodami, sposobami i warunkami i sytuacjami tych działań, oraz stosowaną w nich aparaturą materiałami, na końcu wreszcie samym ich wytworem końcowym.
Na samym początku tej analizy weźmiemy pod uwagę sprawcę działań ratowniczych. Mogą one zatem mieć charakter działań jednopodmiotowych lub gdy w działaniach uczestniczy kilka osób działań wielopodmiotowych. Jak już zauważono przed chwilą działania wielopodmiotowe wymagają przygotowania organizacyjnego sprawcy którym określa się tu jako zespół ratowniczy. Zespół ten kierowany jest do działań przez koordynatora działań i kierowany przez ich bezpośredniego organizatora będącego członkiem i kierownikiem zespołu ratowniczego. Zespół ten powinien on dysponować odpowiednim do charakteru swych działań poprawnym metodologicznie zbiorem dyrektyw ratowniczych - będących metodyką tych działań. Sprawcą działań ratowniczych jest zatem doraźnie organizowany zespół ratowniczy powodujący swym działaniem określone zdarzenia, których celem jest niesienie pomocy innym w niebezpieczeństwie. Zespół ratowniczy jest zatem samodzielną organizacją doraźną zdolną do prowadzenia działań ratowniczych w rejonie skażeń. Zespół ten jako całość zorganizowana będzie składał się ze skierowanych do rejonu skażeń przez koordynatora działań ratowniczych odpowiednich sił i środków które zostaną następnie podporządkowane kierownikowi - organizatorowi zespołu ratowniczego, przejmującego kierownictwo nad nim i posiadającego pełną władzę dysponowania nim zgodnie z metodyką organizowania i prowadzenia działań ratowniczych. W niniejszej witrynie nie jest analizowany aspekt instytucjonalny tych działań, gdyż w zależności od warunków będzie on każdorazowo inny, metodyka działań ratowniczych powinna zaś być jednakowa.. Dla porządku jednak trzeba powiedzieć, że gdy rejon skażeń będzie rozmieszczony w terenie będącym w jurysdykcji wojskowej to zespołem ratowniczym powinien być właściwy Chemiczny i Radiacyjny Zespół Awaryjny(ChRZA). Gdy terenem skażeń jest obiekt przemysłu chemicznego zespół awaryjny będzie składał się głównie ze specjalistów stacji ratownictwa chemicznego (SRCh) danego przedsiębiorstwa. Gdy teren skażeń znajdzie się w jurysdykcji władz rządowych i samorządowych to zespół awaryjny będzie zawsze tworzyć Państwowa Straż Pożarna, Pogotowie Ratunkowe i Policja Państwowa. Koordynatorem działań ratowniczych jest w pierwszym katastrofy dowódca okręgu wojskowego, w drugim przypadku dyrektor przedsiębiorstwa (prezes zarządu) a w trzecim przypadku właściwy wojewoda burmistrz lub starosta. Jednak tak jak zaznaczono na wstępie w tej witryny pominięto aspekty prawno ? instytucjonalne działań i poddano analizie tylko ich aspekt prakseologiczny.
Celem działań ratownictwa chemicznego jest zdarzenie zamierzone przez zespół ratowniczy które polega w głównej swej fazie na likwidacji skutków skażenia terenu. Na podstawie powyższego widzimy że analizując działanie zespołu ratowniczego winniśmy zwrócić mogą na zamiar ratowniczy podjęty przez ratowników. Zamiarem zespołu ratowniczego jest zatem nie będące jeszcze celem przyszłe zdarzenie jakie chce lub może osiągnąć on swoim działaniem. Trzeba tu zauważyć że zespół ten nie zaczął jeszcze działać by owe zdarzenie zrealizować tylko postanowił się wysilić aby go osiągnąć w każdej sytuacji skażeń.
W tym momencie analizy warto zauważyć konieczność nieustannego utrzymywania w gotowości specjalnie przygotowanych zespołów ratowniczych których członkowie postanowili się właśnie wysilić w każdej sytuacji skażeń aby nieść pomoc innym w zagrożeniu ich życia. Tutaj też dostrzegamy doniosłą rolę preparacji przyszłych działań ratowniczych poprzez projektowanie metodyki ich prowadzenia i specjalne przygotowywanie zespołów ratowniczych na wypadek zaistnienia skażeń.
Zamiarem zespołu ratowniczego jest zatem kompleks zdarzeń zamierzonych w postaci metodyki działań ratownictwa chemicznego, z pośród których w określonych warunkach, okolicznościach i sytuacjach wybiera on jedno z nich i osiąga go. Wówczas zamiar działań zamienia się w cel działań ratowniczych. W takim ujęciu metodyka działań ratownictwa chemicznego staje się między innymi zbiorem dyrektyw do wykonania jako zdarzeń zamierzonych i przewidywanych do realizacji w sytuacji skażeń. W tym momencie ważnym elementem tych analiz staje się doprecyzowanie samego pojęcia skażeń i likwidacji ich skutków. Skażenie rozumiane jest więc dwojako w sensie rzeczowym lub czynnościowym. W pierwszym znaczeniu jako niepożądaną obecność niebezpiecznych substancji chemicznych na powierzchni masie i objętości przedmiotów terenowych, powietrza i wody. W drugim znaczeniu rozumiane jest jako nagłe i nie przewidywane zdarzenie zwane też w zależności od skali i miejsca awarią, wypadkiem lub katastrofą chemiczną w wyniku której niebezpieczne substancje chemiczne przedostały się do środowiska. W polskim prawie skażenia które są skutkiem zdarzeń w transporcie drogowym lub kolejowym nazwano poważną awarią. Dla skażeń mających miejsce w stacjonarnych instalacjach przemysłowych, a więc w przypadkach nieprawidłowego przebiegu procesów technologicznych z udziałem NSCh przyjęto nazwę poważnej awarii przemysłowej. Likwidacja skutków poważnych awarii jest zatem usuwaniem skażeń jako niepożądanej obecności niebezpiecznych substancji chemicznych. Dlatego w niniejszej witrynie dla osiągnięcia większej precyzji w wielu miejscach zastosowano pojęcie poważnej awarii jako skażenia w drugim z przedstawionych tu znaczeń.
Ponieważ działanie ratownictwa chemicznego są czynnościami bardzo złożonymi, to też pod względem teleologicznym są wielocelowe. Możemy w nich rozróżnić cele nadrzędne, podrzędne i równorzędne. Celem nadrzędnym działań ratownictwa chemicznego jest niesienie pomocy poszkodowanym poprzez likwidację skutków skażeń. Będą one wymagać realizacji celów podrzędnych lub równorzędnych. Takim przykładowym celem równorzędnym jest bezpieczeństwo samych ratowników, który jest warunkiem osiągnięciacelu głównego. Celem nadrzędnym zawsze będzie ratowanie życia ludzkiego, podrzędnym zaś ratowanie mienia i środowiska. Mamy więc w działaniach ratowniczych do czynienia z koncentracja celów składowych, dlatego tez podstawową zasadą projektowania metodyki działań ratownictwa chemicznego jest kumulacja celów wokół celu nadrzędnego (głównego). W czasie realizacji tych działań może dojść do heterogonii celów, która polega na rozroście celów w trakcie działań ratowniczych. Powoduje ona że w trakcie urzeczywistniania jednego z celów powstaje sytuacja rodząca nowe cele, nie przewidziane w chwili przystąpienia do działań ratowniczych. Zasadą ratowniczą jest zatem takie działanie aby w trakcie realizacji celu głównego nie dać się zepchnąć do czynności które są tylko środkiem do celu podrzędnego.
Innym aspektem teleologii działań ratowniczych jest problem celów stopniowalnych i niestopniowalnych. W pierwszym przypadku w wyniku działań ratowniczych ratownicy zbliżają się mniej lub bardziej do celu. W drugim przypadku osiągają lub nie osiągają celu swych działań.
W dalszych rozważaniach w nawiązaniu do osiągania celu będzie mowa o funkcji celu, lub też o funkcji działań ratowniczych, tj. takim doborze kryteriów działań w których wybór alternatyw możliwych działań będzie zmierzał do rozwiązań optymalnych biorących pod uwagę głównie ich bezpieczeństwo, i to zarówno osób poszkodowanych jak i samych ratowników.
Dalszym przedmiotem wstępnej analizy pojęciowej działań ratownictwa chemicznego jest samo osiąganie celu tych działań. Działania zespołu ratowniczego aby były skuteczne musza przewidywać określone środki, sposoby i metody działań.
Środkiem w działaniach ratowniczych umożliwiającym realizację celu jest zdarzenie będące składnikiem działań, które będzie wykonane dla wykonania celu nadrzędnego , którym jest zawsze w ratownictwie niesienie ratunku ludziom w niebezpieczeństwie. Środkiem działania mogą być również zdarzenia które zmierzają do różnych celów pośrednich, które zawsze powinny być odniesione do celu nadrzędnego. Realizowanie celów ratowniczych polega zatem na takim doborze i ustawieniu zadań dla członków zespołu ratowniczego, by zdarzenie które jest ?celem zaistniało w odpowiednim czasie. Są to wówczas działania skuteczne.
Metodyka w ramach preparacji działań ratowniczych powinna dokonywać oceny środków i dobierać środki możliwie pewne, tzn. takie które zapewnia że w danych okolicznościach dany cel zostanie zrealizowany. Taka ocena środków prowadzących do celu będzie przedmiotem dalszych analiz. Ze względu na to że działania ratownicze prowadzące do swego właściwego celu realizuje się za pomocą aparatury, nazwę środka przenosi się często na rzeczy i ekwipunek ratunkowy za pomocą którego ten cel jest realizowany. Wówczas nazywając zespół ratowniczy siłami ratowniczymi, można powiedzieć że działania ratownicze realizuje się za pomocą odpowiednich sił i środków. Takie użycie pojęcia środków działania wynika jednak jasno z kontekstu.
Sposób działań ratowniczych to taki umyślny dobór i układ działań zespołu ratowniczego, który ze względu na postawiony cel działań uwzględnia potrzebne do jego realizacji materiały i aparaturę. Metoda natomiast to powtarzalny sposób działania, czyli sposób stosowany systematycznie. Sposób działań ratowniczych jest metodą, która może być zastosowana jednorazowo bez możliwości powtarzania. W działaniach ratowniczych realizowanych praktycznie ze względu na specyficzne własności i okoliczności każdego katastrofy działania magą mieć charakter działań niepowtarzalnych i jednorazowych, i wówczas ściśle opisywane metody działania nie mają zastosowania. W takich sytuacjach nie można powołać się na metodykę działań ratowniczych i należy dążyć do znalezienia sposobu przeprowadzenia działań ratowniczych. W tym sensie metodyka działań ratowniczych jako zbiór metod postępowania ratowniczego a raczej ? co będzie przedmiotem dalszych analiz ? zbiór poprawnych metodologiczne dyrektyw ratowniczych dotyczy tylko sytuacji typowych, dlatego też wymaga przeprowadzenia klasyfikacji i typologii zdarzeń awaryjnych i wypadkowych.
Następnym elementem działań ratownictwa chemicznego jaki poddamy analizie wstępnej jest przedmiot działań ratowniczych, którym są zgodnie z tematem witryny skażenia terenu. W ratownictwie chemicznym bierze się pod uwagę zazwyczaj niewielki wycinek obszarów lądowych który wydziela i oznacz się w czasie działań i nazywa się go rejonem katastrofy, wraz z rzeźbą i pokryciem w skład którego wchodzi kompleks przedmiotów terenowych które są poddane oddziaływaniu skażeń. Przedmioty terenowe są to elementy składowe terenu niewielkich rozmiarów lub wyróżniające się obiekty które znajdują się w dużych zespołach jak np.
1)pojedyncze osobne drzewa, parki, sady, ogrody
2)pojedyncze budynki, hale przemysłowe i zagrody,
3)mosty, wiadukty, skrzyżowania dróg, tory i stacje kolejowe,
4)polany, łąki, skanalizowane trawniki w miastach,
5)wzgórza, , wykopy, nasypy,
6)rzeki, kanały, cieki wodne, kanalizacja podziemna itp.
Z punktu widzenia działań ratownictwa chemicznego można wyróżnić następujące elementy składowe terenu: rzeźbę, drogi, grunty, wody powierzchniowe, wody gruntowe, roślinność i osiedla z całą infrastrukturą techniczno ? cywilizacyjną, przedsiębiorstwami przemysłowymi stosującymi niebezpieczne substancje chemiczne (NSCh), kanalizacją sanitarną i telekomunikacyjną. Trzeba jednak dokonać tu podstawowego rozróżnienia w zakresie przedmiotu działań ratowniczych którym nie są z jednym wyjątkiem same przedmioty terenowe ale skażenia na nich obecne. Wspomnianym wyjątkiem jest źródło skażeń, którym jest zazwyczaj urządzenie transportowe (kontener lub cysterna kolejowa lub samochodowa) lub technologiczne, będące najczęściej zbiornikiem, rurociągiem lub instalacją produkcyjną. Źródło skażeń można zatem potraktować jako stacjonarny lub mobilny przedmiot terenowy, który w wyniku uszkodzenia powoduje wydostawanie się do środowiska niebezpiecznychsubstancji chemicznych, a w związku z tym jest głównym obiektem działań ratowniczych. W wyniku rozwoju zdarzeń i powstania np. rozległej plamy zawierającej całą zawartość uszkodzonej cysterny źródłem skażeń będzie ta właśnie rozlana substancja niebezpieczna, i na niej skupią się działania ratownicze. Poszczególne elementy składowe terenu i przedmioty terenowe, oraz różne rodzaje źródeł skażeń mające wpływ na działania ratownicze jako ich okoliczności terenowe, będą przedmiotem szczegółowych analiz w rozdziale drugim i trzecim.
W działaniach ratowniczych niejednokrotnie zasadnicze znaczenie decydujące o sposobach działań maja okoliczności, na które zespół ratowniczy nie ma żadnego wpływu. Okolicznościami działań ratowniczych są zatem układy sytuacji , które trzeba wyróżnić w zdarzeniach wypadkowych ze względu na związek przyczynowy ze skutkiem tych działań. Wśród okoliczności działań ratowniczych nie wszystkie są jednakowo ważne. Metodyka działań musi zatem wyodrębnić okoliczności istotne od nieistotnych. Mogą także wystąpić okoliczności sprzyjające i niesprzyjające, jedne i drugie mogą mieć istotny wpływ na charakter działań.
Sytuacyjna możność działania w ratownictwie chemicznym jest stopniowalna, i w zależności od stopnia skrępowania sprawcy najczęściej charakteryzuje się małą swobodą wyboru działań alternatywnych. Najczęściej jest to sytuacja przymusowa o bardzo małym wyborze działań alternatywnych. Polega ona na tym że jeżeli się nie podejmiemy na określone działania nastąpi klęska ekologiczna, straty w mieniu, i co najważniejsze wystąpi zagrożenie życia ludzkiego. Widzimy tu że sytuacja przymusowa jest nieodłączną cechą ratownictwa chemicznego, przez które będziemy rozumieli wszelkie działania które ludzie podejmują dla opanowania sytuacji skażeń zagrażającej w sposób gwałtowny i nieprzewidziany ich życiu, mieniu i środowisku. Sytuacja skażeń jako specyficzna sytuacja przymusowa dramatycznie zaostrza wymogi zwiększonego wysiłku jako warunku niezbędnego wykonania działań ratowniczych. Gdy konieczne jest maksymalne wydatkowanie sił i zasobów na jakie stać zespół ratowniczy mówimy ze jest to sytuacja krytyczna. Niejednokrotnie w działaniach ratowniczych możliwy jest tylko jeden sposób likwidacji skutków skażeń i ratowania osób poszkodowanych, wówczas mówimy ze jest to sytuacja jednego wyjścia. Najbardziej trudną sytuacją ratowniczą jest sytuacja krytyczna będąca jednocześnie sytuacją jednego wyjścia. Jeżeli zaistniała sytuacja skażeń jako sytuacja przymusowa i zespół ratowniczy został o niej powiadomiony, to rozpoczyna się proces ratowniczy w postaci zorganizowanej akcji ratowniczej w celu jak najszybszego znalezienia wyjścia z niej.
Jak już wspomniano przed chwilą warunkiem wystarczającym do rozpoczęcia działań ratowniczych jest sytuacja skażeń, która jest skutkiem katastrofy chemicznej (skażenia terenu). Charakteryzuje się ona wieloma czynnikami mającymi decydujący wpływ na przebieg akcji ratowniczej. Pierwszym takim czynnikiem jest stan skupienia NSCh. W przypadku gazów będziemy mieli do czynienia z emisją do atmosfery. W przypadku cieczy z wyciekiem niebezpiecznej substancjii powstaniem toksycznej plamy, a wypadku gwałtownego momentu początkowego może dojść do bardziej rozległego rozlewu. W przypadku działań z substancjami stałymi możemy mieć do czynienia z rozsypem, a wypadku gwałtownego momentu początkowego z rozległym rozrzutem. Każdy z tych trzech rodzajów wypadków charakteryzuje się innym rodzajem stref skażeń, które wyznaczają nie tylko sposób rozmieszczenia zespołu ratowniczego w rejonie katastrofy, ale przede wszystkim strefy zagrożenia dla osób postronnych z których siły porządkowe powinny rozpocząć niezwłocznie ewakuacje ludności.
Do najbardziej istotnych warunków działań ratownictwa chemicznego należy również sytuacja meteorologiczna, której rozpoznanie jest pierwszym i podstawowym warunkiem rozpoczęcia akcji ratowniczej w rejonie katastrofy chemicznej. Wykonuje się je za pomocą prostych zestawów meteorologicznych, w które niestety nie zostały wyposażone jednostki ratowniczo -gaśnicze PSP. Tymczasem sytuacja meteorologiczna w przyziemnych warstwach atmosfery określana przez ratowników przed przystąpieniem do działań nie tylko wyznacza kierunek i zasięg przemieszczania się obłoków skażonego powietrza ale decyduje o czasie utrzymywania się stref skażeń w rejonie katastrofy i rejonie skażonym.
Do istotnych warunków działań ratowniczych możemy zliczyć również rodzaj i stan opisanych wcześniej źródeł skażeń oraz przedmiotów terenowych wśród których są one ulokowane. Źródła skażeń powstające w wyniku nieprzewidzianych okoliczności powodujących nieszczelność urządzeń w których przechowywane były przed wypadkiem niebezpieczne substancje chemiczne, są zatem nie tylko przedmiotem działań ale również istotnym warunkiem działań określonymprzez przyczyny tych nieszczelności, które w decydujący sposób będą wpływać na sposób ich usuwania. Warunki terenowe będą również w decydujący sposób wpływać na podział rejonu akcji ratowniczej na strefy działań. Ogólnie można przyjąć za uzasadniony podział rejonu katastrofy na dwie strefy. W jednej znalazłyby się skażone przedmioty terenowe oraz źródło skażeń. W drugiej rozmieszczony powinien zostać zespół ratowniczy. W pierwszej strefie prowadzona byłaby likwidacja skutków skażeń, w drugiej natomiast prowadzone byłyby czynności przygotowawcze i logistyczne. Zespół ratowniczy powinien dysponować dostępem do geograficznego systemu informacyjnego GIS, który zawierałby wszystkie niezbędne dane wpływające na przebieg akcji ratunkowej 
Obok fragment mapy komputerowej zawierającej wszystkie dane o infrastrukturze technicznej wycinka terenu.
Nieodłączną cechą skażeń chemicznych jest powstanie zagrożenia pożarowego i wybuchowego. Tylko nieliczna grupa NSCh nie ma własności palnych.
Temperatura zapłonu i samozapłonu
Dolna granica wybuchowości
Wybuchy zbiorników w czasie pożarów BLEVE
Każdy rodzaj działań ratowniczych ma swoją specyfikę, która w ratownictwie chemicznym polega likwidacji skutków skażeń. Ze względu na tą specyfikę wynikającą z agresywności chemicznej przedmiotu oddziaływań ratowniczych, konieczne jest zastosowanie instrumentalizacji działań. Instrumentalizacja ta polega na zastosowaniu w działaniach odpowiednich do celu działań narzędzi i aparatury, która oddzieli ratowników osoby poszkodowane jak i mienie i środowisko od bezpośredniego oddziaływania substancji niebezpiecznych. Można zatem powiedzieć, że instrumentalizacja ta polegać będzie na ograniczeniu przestrzeni emisji gazów, rozlewu cieczy, rozsypu stałych substancji niebezpiecznych. Istotą oddziaływań ratownictwa chemicznego będzie więc wywieranie nacisku na niebezpieczne substancje chemiczne, aby zatrzymać dalsze niepożądane oddziaływanie na ludzi i wydostawanie się ich do środowiska w rejonie katastrofy ze źródła skażeń. W ten sposób narzędzia i aparaturę ograniczającą przestrzeń zajmowaną przez NSCh można podzielić w zależności od kierunku wywierania nacisku na kilka grup, co przedstawiono w tabeli:
Wyżej wymienione grupy narzędzi zliczyć możemy do narzędzi efektorowych, a więc wywierających nacisk na substancje niebezpieczne.
Pomocniczą grupą narzędzi istotną ze względu na oddzielenie ratowników od przedmiotu działań będą narzędzia receptorowe, umożliwiające pomiar obecności substancji niebezpiecznych w rejonie katastrofy. Będą to gazometry, eksplozymetry. Do narzędzi receptorowych zliczymy również zestaw do pomiaru pionowej stateczności powietrza, które głównym medium transportującym skażenia w środowisku, oraz decydującym o sposobie jego zachowania w czasie akcji ratowniczej.
Osobnym rodzajem wyposażenia ratowników w działaniach z NSCh są ubrania gazoszczelne i chemoodporne, aparatura respiracyjna, maski ucieczkowe dla osób poszkodowanych.
Narzędzia i aparatura zamontowana jest w wozie ratowniczym który jest podstawowym wyposażeniem zespołu ratowniczego i jego głównym sposobem zasilania energetycznego.
Ostatnim elementem analizy działań ratowniczych jest ich wytwór i wynik końcowy. Zazwyczaj człowiek podejmuje działania praktyczne aby osiągnąć określony wyrób, który jest wytworem materialnym otrzymanym w wyniku oddziaływania na tworzywo przy użyciu określonych narzędzi. Specyfika ratownictwa chemicznego powoduje że działanie ma w nim jakby odwrotny przebieg. Wytwór działań ratowniczych nie zawiera bowiem żadnego materiału którego nie było przed rozpoczęciem działań i który podlegałby obróbce. Przedmiotem działań są tu zatem obiekty, które zostały w wyniku katastrofy zniszczone lub straciły w na skutek skażeń swoją wartość użytkową. Działania ratownicze mają więc odtworzyć stan rzeczy jaki miał miejsce przed skażeniem w rejonie katastrofy. Powoduje to konieczność wyodrębnienia kryterium zakończenia działań ratowniczych, którym jest likwidacja skażeń jako ich niepożądanej obecności na obiektach terenowych obecnych w rejonie katastrofy. Cel nadrzędny działań powoduje oczywiście, że w pierwszej fazie działań chodzi o ratowanie życia. W drugiej fazie działań natomiast będzie chodziło o ratowanie mienia i środowiska. Wytworem działań ratowniczych jest zatem odtworzony początkowy stan obiektów terenowych, jaki miał miejsce jeszcze przed wypadkiem chemicznym.
Podejmując działania ratownicze zespół ratowniczy osiąga określone wyniki czyli rezultaty swych działań. Poprzez porównanie skutku z celem działań ocenia się działania z punktu widzenia skuteczności. Wynika z tego następny postulat pod adresem projektowania metodyki działań ratownictwa chemicznego. Metodyka ta powinna być mianowicie zbiorem dyrektyw do działań skutecznych. Następstwem działań ludzkich są jednak skutki zamierzone i niezamierzone, czyli skutki uboczne, które mogą być oceniane pozytywnie lub negatywnie. Praktyka działań ratownictwa chemicznego wykazuje że w ich następstwie dadzą się zawsze wyróżnić z jakiegoś względu niepożądane skutki uboczne. Skutki zamierzone i nie zamierzone stanowią ostatecznie wytwór końcowy działań Metodyka działań ratownictwa chemicznego powinna zatem przewidywać możliwie najwięcej nieobojętnych skutków tych działań i zapobiegać skutkom niepożądanym, tak aby wytwór działań ratowniczych był jak najbardziej zbliżony do zakładanego celu. Taką sytuację oddziaływania zakładanego celu na wynik końcowy a w efekcie na realny wytwór działań ratowniczych możemy nazwać funkcją celu.
ratownictwo [małpka] chem.pl